पंचायत समिती म्हणजे काय?

 

पंचायत समिती म्हणजे तालुका स्तरावरील स्थानिक स्वराज्य संस्था होय.
३-स्तरीय पंचायतराज व्यवस्थेत
1 ग्रामपंचायत (गाव स्तरावर)
2 जिल्हा परिषद (जिल्हा स्तरावर)

3 पंचायत समिती (तालुका स्तरावर)

अशी रचना असते. यामध्ये पंचायत समिती ही तालुक्याच्या सर्व ग्रामपंचायतींसाठी समन्वयक भूमिका बजावते.

पंचायत समितीची रचना

1 पंचायत समितीचे अध्यक्ष - निवडणुकीद्वारे निवडला जातो.

2 सदस्य - तालुक्यातील सर्व ग्रामपंचायतींचे सरपंच / प्रतिनिधी.

3 स्थानिक आमदार / खासदार - विशेष आमंत्रित सदस्य म्हणून सहभागी होऊ शकतात.

4 गटविकास अधिकारी (BDO) - प्रशासकीय प्रमुख अधिकारी.

पंचायत समितीचे मुख्य कार्य

• गावांच्या विकासासाठी निधीचे वाटप व नियंत्रण.
• विविध विकास योजना राबविणे - शिक्षण, आरोग्य, रस्ते, पाणीपुरवठा, रोजगार हमी योजना इ.
• ग्रामपंचायतींना मार्गदर्शन व प्रशिक्षण देणे.
• सरकारच्या योजनांची अंमलबजावणी.
• तालुक्यातील ग्रामपंचायतींच्या कामगिरीवर देखरेख ठेवणे.

पंचायत समितीचा उद्देश

• तालुका स्तरावर एकत्रित विकास साधणे आणि गावांचे सर्वांगीण उन्नती करणे.
• पंचायत समितीच्या प्रमुख योजना व कामे
• प्राथमिक व माध्यमिक शाळांसाठी अनुदान.
• अंगणवाडी केंद्रांच्या कामकाजावर देखरेख.
• विद्यार्थ्यांना शिष्यवृत्ती योजना.
• शाळांना इमारतींची डागडुजी / नवीन इमारती.
• प्राथमिक आरोग्य केंद्रे चालवणे.
• माता व बाल आरोग्य कार्यक्रम.
• कुपोषण निर्मूलन योजना.
• कुटुंब नियोजन योजना.
• औषध वाटप योजना.
• गावांना स्वच्छ पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा.
• गावांमध्ये शौचालय बांधणे (स्वच्छ भारत अभियान).
• नाल्यांची सुधारणा.
• गाव ते तालुका जोडणारे रस्ते बांधणे.
• अंतर्गत रस्त्यांची डागडुजी.
• पूल बांधकाम.
• कृषी तांत्रिक सहाय्य.
• शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण.
• मनरेगा (महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना).
• महिला बचत गटांना प्रोत्साहन.
• महिला आणि बाल कल्याण.
• सामाजिक न्याय योजना.
• मागासवर्गीयांसाठी योजनांची अंमलबजावणी.
• ग्रामीण भागात उद्योजकता वाढवणे.

पंचायत समितीच्या बैठका

• दरमहा किंवा तीन महिन्यांतून एकदा समितीची बैठक होते.
• यात सर्व ग्रामपंचायतींचे प्रतिनिधी, अध्यक्ष, अधिकाऱ्यांची उपस्थिती असते.
• विकास कामांची प्रगती, निधी वाटप, अडचणी यावर चर्चा होते.

1 पंचायत समितीचे उत्पन्नाचे स्रोत (कोठून पैसा मिळतो?)

राज्य सरकारकडून अनुदान

राज्य सरकारकडून विविध योजना व विभागीय अनुदान दिले जाते (शिक्षण, आरोग्य, पाणीपुरवठा, महिला बाल कल्याण इ.).

१५ वा वित्त आयोगानुसार निधी.

2 केंद्र सरकारकडून निधी

केंद्र शासनाच्या योजनांसाठी निधी दिला जातो उदा. मनरेगा, प्रधानमंत्री आवास योजना, स्वच्छ भारत अभियान इ.

3 स्थानीय कर व शुल्क

बाजारपेठा शुल्क.

फेरीवाल्यांकडून आकारले जाणारे कर.

स्थानिक मोजमाप शुल्क.

सेवा वापर शुल्क.

4 इतर उत्पन्न स्रोत

मालमत्ता भाड्याने देऊन मिळणारे उत्पन्न.

पंचायत समितीच्या मालकीच्या इमारती, हॉल्स इ. चे भाडे.

दंड व शुल्क (कायद्याच्या उल्लंघनासाठी).

पंचायत समितीच्या अध्यक्ष व सदस्यांची निवड प्रक्रिया

अध्यक्ष (Chairperson/सभापती) व उपाध्यक्ष (उपसभापती) निवड

1 पंचायत समितीच्या सदस्यांपैकी अध्यक्ष व उपाध्यक्ष निवडले जातात.

2 ही निवड लोकप्रतिनिधींनी (सदस्यांनी) मतदानाद्वारे केली जाते.

यामध्ये राजकीय पक्षीय गटबाजीही असते.

सदस्य कोण असतो ?

• तालुक्यातील प्रत्येक ग्रामपंचायतीतून प्रतिनिधी (बहुधा सरपंच किंवा सदस्य).
• पंचायत समितीच्या क्षेत्रातील स्थानिक स्वराज्य संस्थांमधून निवडून आलेले सदस्य.
• आमदार / खासदार हे विशेष निमंत्रित सदस्य म्हणून सामील होतात, पण ते मतदान करू शकत नाहीत.

कार्यकाल

अध्यक्ष आणि उपाध्यक्ष यांचा कार्यकाल सामान्यतः ५ वर्षांचा असतो.

सरकारने कधी कधी हे कमी-जास्त करू शकते.

गटविकास अधिकारी (BDO)

• हाच प्रत्यक्षात अधिकारित प्रशासकीय प्रमुख असतो.
• सर्व योजना, निधी वितरण आणि कामकाज यांची जबाबदारी गटविकास अधिकाऱ्यावर असते.
• हा अधिकारी राज्य सरकारकडून नियुक्त होतो, निवडणूक नाही.

पंचायत समितीची जबाबदारी व महत्त्व

• तालुका स्तरावरील सर्व ग्रामपंचायतींच्या विकासाचे नियोजन करणे.
• ग्रामपंचायतींना मार्गदर्शन, निधी वाटप, योजना अंमलबजावणी करणे.
• केंद्र व राज्य शासनाच्या योजना लोकांपर्यंत पोहोचवणे.
• प्रशासन - लोकप्रतिनिधी नागरिक यांच्यात दुवा म्हणून काम करणे.

पंचायत समितीची भूमिका लोकशाहीत

लोकशाहीचा महत्त्वाचा घटक

पंचायत समिती ही ग्रामपंचायती व जिल्हा परिषद यांच्यामधील दुवा आहे.

नागरिकांचा थेट सहभाग

• यामुळे ग्रामपंचायतींच्या निर्णयप्रक्रियेत तालुका स्तरावर थेट लोकांचा सहभाग होतो.
• तळागाळातील लोकांसाठी काम करणारी संस्था
• गरीब, मागासवर्गीय, शेतकरी, महिला यांच्यासाठी योजनांची प्रभावी अंमलबजावणी.

पंचायत समिती कार्यालयाचा पत्ता व कामकाजाचे वेळापत्रक

• प्रत्येक तालुक्याच्या मुख्यालयात पंचायत समितीचे कार्यालय असते.
• कामकाज सामान्यतः सकाळी १०:३० ते संध्याकाळी ५:४५ या वेळेत चालते (शासकीय सुट्ट्या वगळता).
• नागरिक तक्रारी, अर्ज, योजनांची माहिती विचारण्यासाठी कार्यालयात भेट देऊ शकतात.

पंचायत समितीच्या कामांमध्ये पारदर्शकता आणि लोकांचा हक्क

• पंचायत समितीचे सर्व निर्णय सार्वजनिक नोंदीत असतात.
• नागरिकांना माहिती अधिकार कायदा (RTI) द्वारे कोणतीही माहिती मागवण्याचा अधिकार आहे.
• ग्रामसभेच्या माध्यमातून पंचायत समितीच्या कामावर देखरेख ठेवता येते.