पोलीस पाटील म्हणजे कोण? आणि कार्य?

पोलीस पाटील कोण असतो ?

पोलीस पाटील हा गावातील शासकीय प्रतिनिधी असतो, जो ग्रामसुरक्षा, कायदा आणि सुव्यवस्था राखण्यासाठी नियुक्त केला जातो.

त्याचे काम पोलीस खात्याशी संबंधित असते पण तो शासकीय नोकर

नसतो - त्याची नेमणूक ही मानधन तत्वावर केली जाते.

पोलीस पाटील नेमणूक प्रक्रिया (Appointment Process)

• पोलीस पाटील पदासाठी जिल्हाधिकारी कार्यालय किंवा तहसील
• कार्यालयामार्फत भरती प्रक्रिया घेतली जाते.
• उमेदवारांना लेखी परीक्षा आणि/किंवा मुलाखत द्यावी लागते.
• निवड झाल्यावर ग्रामस्तरावर पोस्टिंग केली जाते.

पोलीस पाटील पात्रता (Eligibility)

शिक्षण: किमान 10वी पास (काही जिल्ह्यांमध्ये १२वी पास असणे आवश्यक).

वयः 25 वर्षांपेक्षा कमी नसावे आणि 45 वर्षांपेक्षा जास्त नसावे.

रहिवासः स्थानिक ग्रामपंचायतीचा रहिवासी असणे आवश्यक.

गुन्हेगारी पार्श्वभूमी नसावी.

सरकारी नोकरीत नसेल.

पोलीस पाटील मुख्य जबाबदाऱ्या (Duties and Responsibilities)

1. गावातील कायदा-सुव्यवस्था राखणे.
2. पोलिसांना माहिती देणे वाद, गुन्हे, संशयित हालचाली याबद्दल.
3. ग्रामसभा, निवडणुका, लढाई/झगडे यांवेळी उपस्थित राहणे.
4. वॉरंट बजावणे, पोलिसांना मदत करणे.
5. मृत्यू, आत्महत्या, चोरी, अपघात यासारख्या घटनांची माहिती पोलिसांना देणे.
6. गावातील सभा, मेळावे, यात्रा यांच्यावर लक्ष ठेवणे.
7. गावात कोणत्याही बाहेरच्या व्यक्तीचे संशयास्पद वर्तन असेल तर कळवणे.
8. सार्वजनिक शांतता भंग करणाऱ्या व्यक्तींवर लक्ष ठेवणे.

पोलीस पाटील मानधन (Honorarium)

• एप्रिल 2024 पासून: ₹15,000/- प्रति महिना
• यापूर्वी: ₹6,500/- प्रति महिना
• मानधन दर 3 महिन्यांनी दिले जाते, परंतु संघटना मासिक मानधन मागत आहेत.

पोलीस पाटलांना मिळणाऱ्या सवलती व सुविधा
ओळखपत्र.

• पोलीस यंत्रणेतील प्राथमिक प्रशिक्षण.
• थोड्या प्रमाणात अपघात विमा / आरोग्य विम्याची मागणी प्रलंबित.
• गणवेश (कधी कधी जिल्ह्यानुसार उपलब्ध).

पोलीस पाटील कार्यकाल आणि सेवा नियम

• पोलीस पाटील सेवानिवृत्तीचे वय निश्चित नसले तरी 60-65 वर्षापर्यंत कार्य करतात (जिल्हानिहाय वेगवेगळे असते). हा कायमस्वरूपी सरकारी कर्मचारी नसतो.

पोलीस पाटील मर्यादा (Limitations)

• कोणत्याही शासकीय सेवेत असलेल्या व्यक्तीला पोलीस पाटील होता येत नाही.
• मानधन कमी असल्याने अनेक पोलीस पाटील दुसरे कामही करतात.
• त्यांना निवृत्ती वेतन, आरोग्य विमा किंवा इतर भत्ते मिळत नाहीत.

पोलीस पाटील संघटना व मागण्या

• महाराष्ट्रात सुमारे 38,000+ पोलीस पाटील कार्यरत आहेत.
• त्यांच्या मागण्या
• मासिक मानधन.
• अपघात व आरोग्य विमा योजना.
• निवृत्तीनंतर लाभ.
• शासकीय कर्मचारी म्हणून दर्जा.

पोलीस पाटील कायद्याचा आधार (Legal Basis)

• ग्राम पोलीस अधिनियम, 1967 (The Village Police Act).
• महाराष्ट्र पोलीस पाटील सेवा नियम.
• जिल्हाधिकाऱ्याच्या अधिकाराखाली ही व्यवस्था येते.

पोलीस पाटीलच्या शिफारशींना महत्त्व

• गावातील पोलिस स्टेशन काही गुन्ह्यांच्या चौकशीत पोलीस पाटीलला प्राथमिक साक्षीदार मानतो.
• त्यांची शिफारस कधी कधी गावपातळीवरील योजनांच्या निवडीत, शिपाई/कोतवाल निवडीत विचारात घेतली जाते.

पोलीस पाटील हटवण्याची कारणं

• पोलीस पाटलाच्या कार्यपद्धतीत त्रुटी आढळल्यास त्याला बडतर्फ करण्याचे अधिकार तहसीलदार/जिल्हाधिकारी यांच्याकडे असतात. खाली काही कारणेः
• गुन्हेगारी कृत्य.
• पक्षपाती वागणूक.
• गावातील वादांना खतपाणी घालणे.
• पोलीस खात्याशी सहकार्य न करणे.
• गैरहजेरी/कामात निष्काळजीपणा.

पोलीस पाटील आणि ग्रामपंचायत यांचं नातं

• पोलीस पाटील हा ग्रामपंचायतीचा सदस्य नसतो.
• पण गावातील कामांमध्ये सरपंच आणि पोलीस पाटील समन्वयाने काम करतात - विशेषतः ग्रामसभा, योजना अंमलबजावणी, स्वच्छता अभियान, वगैरे.