कोतवाल म्हणजे कोण? आणि कार्य?

"गावातील कोतवाल" म्हणजे गावात काम करणारा एक पारंपरिक आणि शासकीय मदतनीस अधिकारी. त्याला "ग्राम कोतवाल" किंवा फक्त "कोतवाल" असेही म्हणतात.

कोतवाल हा गावातील शासकीय मदतनीस अधिकारी असतो, जो पोलीस विभाग, महसूल विभाग, किंवा कधी कधी ग्रामपंचायतीसाठीही काम करतो. त्याचे काम म्हणजे गावातील शिस्त, सुरक्षा, शासकीय माहिती पोचवणे, आणि अहवाल देणे.

कोतवाल कोणाच्या अधिपत्याखाली काम करतो ?

• पोलीस पाटील किंवा ग्रामसेवक यांच्या मार्गदर्शनाखाली.
• तहसीलदार, तलाठी, मंडल अधिकारी यांना रिपोर्ट करतो.
• काही ठिकाणी पोलीस स्टेशनचे इन्फॉर्मर म्हणूनही काम करतो.

कोतवालाची मुख्य कामे 

1 अहवाल देणे :- गावात काही गुन्हा, मारामारी, संशयास्पद हालचाल याची माहिती पोलीसांना देणे.

2 सरकारी सूचना :- सरकारकडून आलेल्या सूचना गावात सांगणे (उदा. निवडणूक, बंदी, लसीकरण इ.)

3 चौकशी बाहेरगावाहून आलेले लोक, नव्या व्यक्तींची माहिती गोळा करणे.

4 पोलीस मदत पोलीस शोध घेत असतील, छापा टाकत असतील तर मदत करणे.

5 शिस्त राखणे सार्वजनिक ठिकाणी वाद न घडू देणे, प्रसंगी शांतता राखणे.

6 निवडणुकीत भूमिका निवडणुकीसाठी यादी पोहोचवणे, नागरिकांना माहिती देणे.

7 ग्राम सुरक्षा :- गावातील चोरी, भांडणं, जमीन वाद वगैरे प्रकरणांबाबत बडतर्फ माहिती ठेवणे.

कोतवालाला मानधन/पगार किती मिळतो?

• महाराष्ट्रात कोतवाल हा "कंत्राटी" पद्धतीने नेमलेला असतो.
• त्याचा मानधन ठराविक असतो - सुमारे ₹5000 ते ₹8000 पर्यंत (जिल्ह्यानुसार वेगवेगळं).
• कोतवालास काही सुविधा नसतात (Pension, PF इ.).

कोतवाल नेमणूक कशी होते ?

• नेमणूक ग्रामसभेच्या मंजुरीनंतर तहसीलदार/SDO कार्यालयातर्फे होते.
• कधी कधी संबंधित पोलीस स्टेशनच्या शिफारशीनुसार देखील नेमणूक केली जाते.

कायद्यानुसार कोतवालाचे स्थान

• कोतवाल ही शासन मान्य अधिकृत पदवी आहे, परंतु ती राजपत्रित किंवा कायमस्वरूपी नोकरी नाही.
• "कोतवाल योजना" महाराष्ट्र शासनाने ग्रामसुरक्षेसाठी सुरू केली आहे.

कोणत्या परिस्थितीत कोतवालाला बोलावलं जातं?

• गावात कोणी नवा माणूस राहायला आल्यास.
• गावात चोरी, भांडण, मारामारी झाली असल्यास.
• सरकारी योजना, मोहीम, निवडणूक सूचना पोचवण्यासाठी.
• रात्री फिरणाऱ्यांवर लक्ष ठेवण्यासाठी.
• कुठे बेकायदेशीर गोष्टी चालत असल्याची शंका असल्यास.

कोतवालाकडे असणारी साधनं व नोंदवही

1 कोतवाल वही - ज्यामध्ये रोजची माहिती लिहिली जाते (गावात कोण काय घडलं, कोण कुठून आलं वगैरे).

2 पोलीस स्टेशन रिपोर्ट रजिस्टर.

3 काही ठिकाणी त्याच्याकडे ID कार्ड आणि बिल्ला असतो.

कोतवाल आणि कायदे

• कोतवाल हा कायद्याने अधिकारप्राप्त नसतो म्हणजे त्याला कोणालाही अटक करता येत नाही.
• पण तो पोलीसांना सहकार्य करणारा मान्यता प्राप्त मदतनीस असतो.
• महाराष्ट्र शासनाच्या ग्राम सुरक्षा योजनेत त्याची भूमिका स्पष्ट केली आहे.

गुप्त माहिती संकलन

• कोतवाल अनेकदा गावातील गुन्हेगारी बाबतीत गुप्त माहिती पोलीसांना देतो.
• काही वेळा तो "पोलीस खबरी" म्हणूनही काम करतो पण ही माहिती फारच "लोकल" पातळीवर असते.

इतिहासात कोतवालाचे महत्त्व

• कोतवाल ही संज्ञा मुघल काळापासून चालत आली आहे.
• पूर्वी कोतवाल हे गाव, तालुका, शहर यांची सुरक्षा आणि कायदा सुव्यवस्था पाहायचे.
• मराठा साम्राज्य, नंतर इंग्रज आणि शेवटी भारतीय प्रशासनात ही भूमिका बदलत गेली पण नाव टिकून राहिलं.

कोतवालाच्या वस्तीत राहणीमान

• अनेक गावांमध्ये कोतवाल सरकारी निवासस्थानी राहत नाही, स्वतःच्या घरी राहतो.
• काही जिल्ह्यांमध्ये त्याला कोतवाल वसाहतीत जागा दिलेली असते.
• त्याचे कार्यालय नसते तो थेट गावात फिरून माहिती गोळा करतो.