विस्तार अधिकारी म्हणजे कोण? आणि कार्य?

विस्तार अधिकारी (Extension Officer) हा एक शासकीय कर्मचारी असतो जो ग्रामीण भागात सरकारच्या विविध योजना, प्रकल्प, माहिती आणि सेवा जनतेपर्यंत पोहोचवण्याचे काम करतो. याला "Extension Worker" असं इंग्रजीतही म्हणतात.

विस्तार अधिकारी कोणत्या क्षेत्रात असतो ?

विस्तार अधिकारी हे वेगवेगळ्या विभागांत असू शकतातः

1 कृषी

कृषी विस्तार अधिकारी

पशुसंवर्धन

2 पशुधन विस्तार अधिकारी

3 आरोग्य

आरोग्य विस्तार अधिकारी

4 महिला व बाल विकास

बाल विकास प्रकल्प अधिकारी (CDPO)

5 ग्रामविकास

ग्रामसेवक, पंचायत विस्तार अधिकारी

विस्तार अधिकाऱ्याची मुख्य कामे

• सरकारी योजना समजावून देणेः शेतकरी, ग्रामस्थ, महिलांना योजना समजावून देणे.
• शिक्षण आणि प्रशिक्षण: कार्यशाळा, मेळावे, शिबिरे घेऊन माहिती देणे.
• जमिनीवर भेटी देणेः शेतात, अंगणवाडीत, गावात थेट भेटी देऊन कामाची पाहणी.
• सल्ला देणेः योग्य पीक निवड, शेती तंत्रज्ञान, आरोग्यविषयक उपाय.
• सर्वेक्षण आणि अहवाल: क्षेत्रनिहाय माहिती गोळा करून वरिष्ठांना कळवणे.
• समस्या सोडवणेः गावकऱ्यांच्या अडचणी सोडवण्यासाठी मार्गदर्शन.

विस्तार अधिकारी पात्रता व भरती प्रक्रिया

1. शैक्षणिक पात्रताः संबंधित विषयात पदवी (जसे कृषी, विज्ञान, समाजकार्य, आरोग्य, इ.)
2. स्पर्धा परीक्षाः MPSC, ग्रामसेवक भरती, ZP भरती यांद्वारे निवड.
3. प्रशिक्षणः नियुक्तीनंतर सरकारतर्फे प्रशिक्षण दिलं जातं.

विस्तार अधिकारी कुठे काम करतो ?

1. ग्रामपंचायत
2. पंचायत समिती कार्यालय
3. जिल्हा परिषद
4. तालुका कृषी कार्यालय
5. अंगणवाडी केंद्रे
6. आरोग्य उपकेंद्र इत्यादी

उदाहरण:

"कृषी विस्तार अधिकारी" हा शेतकऱ्यांना बियाणे, खत, सिंचन, पीक सल्ला, बाजारपेठ यांची माहिती देतो.

विस्तार अधिकाऱ्याचे काम का महत्त्वाचे असते ?

• गाव आणि सरकार यांच्यातला दुवा
• विस्तार अधिकारी हा गावकऱ्यांचा आणि सरकारचा मधला दुवा असतो. सरकारी योजना, सेवा आणि नविन तंत्रज्ञान थेट जनतेपर्यंत पोहोचवणारा हा पहिला अधिकारी असतो.

शाश्वत विकासात भूमिका

शेती, आरोग्य, शिक्षण, पोषण, महिला सक्षमीकरण यांसारख्या विषयांत विस्तार अधिकारी योगदान देतात. त्यामुळे गावाचा समग्र विकास होतो.

कोणाशी समन्वय ठेवावा लागतो ?

1. विस्तार अधिकाऱ्याला गावातील अनेक घटकांसोबत समन्वय ठेवावा लागतोः
2. ग्रामसेवक / सरपंच
3. तालुका अधिकारी / BDO
4. महिला बचत गट
5. शेतकरी गट
6. स्वयंसेवी संस्था
7. आरोग्य सेविका, अंगणवाडी सेविका

प्रगतीसाठी संधी

1. वरिष्ठ पदावर पदोन्नती (उदा. सहाय्यक प्रकल्प अधिकारी, जिल्हा अधिकारी).
2. तांत्रिक सल्लागार पदे.
3. MPSC व इतर मोठ्या परीक्षेत पुढे जाण्याची संधी.
4. विदेशात Extension Education कार्यक्रमात सहभाग.

विस्तार अधिकारी वेतन व फायदे

1. विस्तार अधिकारी हे गट-क (Group-C) किंवा काही वेळा गट-ब (Group-B) पदात येतात.
2. सुरुवातीचे वेतन: ₹25,000 ते ₹40,000 पर्यंत (विभागानुसार फरक).
3. DA, HRA, TA (महागाई भत्ता, भाडे भत्ता, प्रवास भत्ता).
4. सरकारी विमा, पेन्शन, आरोग्य सुविधा.

विस्तार अधिकारी विशेष बाबी

1. प्रभावी संवाद कौशल्य गरजेचेः लोकांशी स्पष्ट संवाद साधता आला पाहिजे.
2. फील्ड वर्कचे मनः कार्यालयीन कामाबरोबर गावागावात फिरावे लागते.
3. तांत्रिक ज्ञानः आपापल्या विषयाचे अपडेटेड ज्ञान असावे लागते (उदा. शेतीत नवीन बियाणे, बालविकासात पोषण सल्ला).