सरपंच म्हणजे कोण? आणि कार्य?

ग्रामपंचायत सरपंच म्हणजे गावच्या स्थानिक स्वराज्य संस्थेचा प्रमुख पदाधिकारी. तो ग्रामपंचायतीचा नेतृत्व करतो आणि गावाच्या विकासकामांसाठी जबाबदार असतो.

सरपंच म्हणजे कोण?

• सरपंच हा ग्रामपंचायतीचा अध्यक्ष असतो. तो गावातील लोकप्रतिनिधी असून थेट जनतेतून निवडून येतो.

सरपंच निवड प्रक्रिया

1. निवडणूकः महाराष्ट्र ग्रामपंचायत अधिनियम, 1958 नुसार, सरपंच थेट जनतेतून निवडला जातो.
2. पात्रता
3. सरपंचपदासाठी थेट निवडणुकीत उभे राहायचे असल्यासः
4. उमेदवार गावाचा मतदार असावा.
5. उमेदवाराचे वय किमान २१ वर्षे पूर्ण असले पाहिजे.
6. उमेदवार शैक्षणिक अर्हता पूर्ण करणारा असावा (किमान ७ वी पास अनुसूचित जमाती/जमातींसाठी वेगळ्या अटी असू शकतात).
7. उमेदवारावर गुन्हेगारी आरोप सिद्ध झालेले नसावेत.
8. कर्ज बुडवणारे, पाणी/विजबिल थकबाकीदार, मालमत्ता कर थकित असलेले, शासनाच्या योजनांचे लाभार्थी नियमबाह्य असल्यास अपात्र ठरू शकतात.

सरपंचाचे अधिकार आणि जबाबदाऱ्या

1 ग्रामसभेचे नेतृत्वः ग्रामसभा आणि ग्रामपंचायतीच्या बैठका घेतो.

2 विकासकामांचे नियोजनः गावातील पाणी, रस्ते, शौचालये, पथदिवे, स्वच्छता यांची कामे पाहतो.

3 शासनाशी समन्वयः जिल्हा परिषद, पंचायत समिती व राज्य शासनाशी समन्वय ठेवतो.

4 अनुदान व निधीः शासनाकडून मिळणाऱ्या अनुदानाचा योग्य वापर पाहतो.

5 हिशोब आणि अहवाल: खर्चाचा हिशोब, अहवाल तयार करणे आणि तो ग्रामसभेला सादर करणे

सरपंचाचा कार्यकाळ

• सरपंचाचा कार्यकाळ 5 वर्षांचा असतो.
• कार्यकाळात अविश्वास ठराव किंवा राजीनामा दिल्यास पदावरून हटवता येते.

सरपंच पदावरून हटविण्याची प्रक्रिया

1 अविश्वास ठरावः ग्रामपंचायत सदस्यांनी सरपंचाविरुद्ध अविश्वास ठराव मांडल्यास.

2 राजीनामाः स्वखुशीने राजीनामा दिल्यास.

3 दोषारोपः भ्रष्टाचार किंवा गैरप्रकार असल्यास जिल्हाधिकारी/ग्रामविकास अधिकारी कारवाई करू शकतो.

4 गैरहजर राहणे: 3 बैठकांना अनुपस्थित राहिल्यासही कारवाई होऊ शकते.

सरपंच मानधन / पगार

• महाराष्ट्र शासनानुसार सरपंचांना दरमहा 10,000 ते 15,000 रुपये मानधन मिळते (जिल्हानिहाय फरक होतो).
• त्याचबरोबर काही भत्ते आणि शासन योजनांमध्ये प्राधान्य दिले जाते.

ग्रामसभा मध्ये सरपंचाचे उत्तरदायित्व

• सरपंचाला ग्रामसभेपुढे आर्थिक हिशोब सादर करणे बंधनकारक आहे.
• ग्रामसभा ही सर्वोच्च संस्था असल्यामुळे तीच सरपंचाच्या कामकाजावर प्रश्न विचारू शकते.
• ग्रामसभेतील नागरिकांचा सहभाग सरपंचासाठी महत्वाचा असतो.

सरपंचपदाचे गैरवापर - कायद्यानुसार कारवाई

• जर सरपंचाने निधीचा अपव्यय केला, बनावट हिशोब दिला, कामे न केल्यासः
• ग्रामसेवक/BDO/जिल्हाधिकारी यांच्याकडून चौकशी.
• दोष आढळल्यास पदच्युत करण्याची शिफारस.
• आर्थिक गुन्हा असल्यास एफआयआर व कायदेशीर कारवाई.

विकासकामे आणि निधी वापर

• सरपंचाच्या नेतृत्वाखाली खालील गोष्टींसाठी निधी वापर केला जातोः
• सांडपाण्याचा निचरा.
• स्वच्छता मोहिमा.
• ग्रामपंचायत कार्यालय सुधारणा.
• गावातील सार्वजनिक शौचालये.
• गावात वृक्षारोपण व हरित अभियान.

सरपंचाचे दैनंदिन कार्य

• गावातील लहान-मोठ्या समस्या सोडवणे (उदा. पाण्याची टंचाई, रस्त्यांची दुरुस्ती).
• गावातील शाळा, अंगणवाडी, आरोग्य केंद्र यांच्यासोबत समन्वय ठेवणे.
• शासकीय योजना जनतेपर्यंत पोहोचवणे (उदा. प्रधानमंत्री आवास योजना, मनरेगा).
• जन्म व मृत्यू नोंदणीसाठी सहकार्य करणे.
• ग्रामपंचायतीचा ठराव नोंदवून घेणे.

संबंधित कायदे

1 महाराष्ट्र ग्रामपंचायत अधिनियम, 1958

2 महाराष्ट्र स्थानिक स्वराज्य संस्था नियमावली

3 पंचायत राज अधिनियम, 1993 (भारत सरकार)